نصیرالدین طوسی؛ فیلسوف گفتگو
نصیرالدین طوسی فیلسوف گفتگو
نویسنده: غلامحسین ابراهیمی دینانی
ناشر: انتشارات هرمس
چاپ پنجم 1393. 560 صفحه. 25000 تومان
این کتاب حاصل مطالعه و بررسی یکی از برجسته‌ترین فیلسوفان معاصر ماست که در آن شرحی کلی بر تفکر، رویکرد فلسفی و آثار خواجه نصیرالدین طوسی نوشته است. آنچه بیش از هر چیزی در این کتاب بر آن تاکید شده است، قدرت کلام و گفتگو در نزد حکیم طوسی است. این کتاب از دو جهت اهمیت دارد، اول آنکه بر گفتگو تاکید دارد و اثری قابل توجه با این موضوع است و دوم این که نشان مسابقات ملی مناظره دانشجویان به نام خواجه‌نصیرالدین طوسی است که نام این کتاب به نام او است.
در ادامه گزیده‌ای کوتاه از مقدمه این کتاب به قلم استاد ابراهیمی دینانی را می‌خوانیم:
«کسانی که با آثار فراوان و گوناگون خواجه نصیرالدین طوسی و چگونگی زندگی او آشنایی دارند به آسانی می‌توانند ادعا کنند که این انسان والا و برجسته براستی مرد اندیشه و عمل بوده است. بررسی هستی یک انسان و ارزیابی شخصیت او تنها در حوزۀ اندیشه و عمل امکان‌پذیر می‌گردد و کسی نمی‌تواند در بیرون از این دو حوزه به آنچه ذات و جوهر آدمی خوانده می‌شود دست پیدا کند. ذات یا جوهر انسان هرچه باشد منشاء اندیشه و موضوع تفکر شناخته می‌شود و بدون اندیشه به صحنۀ تصور و ساحت تصدیق در نمی‌آید.
سقراط حکیم بزرگ یونانی که از یک جهت پدر فلسفه شناخته می‌شود برای سخن اهمیت فراوان قائل بود و در همۀ عمر خود از گفتگو با اشخاص بهره می‌گرفت. او اندیشه‌های بلند خود را به صورت گفتگو بیان کرده و این گفتگوها برای همیشه در تاریخ جاودان خواهد بود. البته فلاسفه بزرگ دیگر نیز با گفتگو بیگانه نبوده‌انداما روش سقراط در جهان گفتگو با راه و رسم دیگران در این باب تفاوت دارد.
در میان فلاسفۀ ملسمان خواجه نصیرالدین طوسی به نوعی بیش از هر فیلسوف دیگری اهل گفتگو بوده و این گفتگوها را نیز در بسیاری از آثار خود منعکس ساخته است. از فلاسفه و اندیشمندانی که در قرن هفتم هجری می‌زیسته‌اند کمتر می‌شناسیم که خواجه نصیرالدین طوسی به نوعی از انواع با او سخن نگفته باشد. حکیم طوس نه تنها با فلاسفه و اندیشمندان بزرگ زمان خود به رغم فاصله‌های بسیار دور و دراز جغرافیایی گفتگو کرده و گاهی نیز مکاتبه داشته است بلکه حتی با اندیشمندان بزرگی که پیش از وی درگذشته‌اند نیز به صورت پرسش و پاسخ یا اشکال و دفع اشکال وارد محاوره و گفتگو شده است.
کسانی که با قوانین و سخن و موازین گفتگو آشنایی دارند بروشنی می‌دانند که بلاغت در سخن و بلیغ بودن سخنگو تا چه اندازه می‌تواند منشاء اثر باشد و در بالا بردن سطح اندیشه اشخاص نقش ایفا کند. خواجه نصیرالدین طوسی در مقام گفتگو، به رعایت موازین سخن، وفادار است و با توجه به مقتضای حال و مقام به ابراز نظر می‌پردازد و این همان چیزی است که بلاغت خوانده می‌شود.
برخلاف ابن رشد و موضع فکری او در مغرب جهان اسلام، خواجه نصیرالدین طوسی در مشرق جهان اسلام از حقیقت دوگانه به هیچ وجه سخن به میان نیاورد و ضمن دفاع سخت و استوار از مقام فلسفه به علم کلام بی‌اعتنا نماند و نسبت به متکلمان نیز سخن‌های تند و توهین‌آمیز نگفت. او در همان احوال که از فلسفه دفاع می‌کرد، می:وشید روی ساده‌نگری و سطحی‌اندیشی متکلمان انگشت گذارد و به آنها نشان دهد که در مورد اصول اساسی و مسائل بنیادی باید واقع‌بین و ژرف‌اندیش بود.
شخص واقع‌بین و ژرف‌اندیش راه جدل نمی‌پوید و به جای این که از صناعت جدل سود جوید در طریق برهان قدم می‌گذارد. آنچه متکلمان می‌خواستند از طریق جدل و گاهی از راه مغالطه به آن دست یابند خواجه نصیرالدین طوسی می‌کوشید تا از طریق برهان به اثبات آن دست پیدا کند. او با جایگزین کردن برهان به جای جدل و سفسطه، علم کلام را تا آنجا که امکان داشت فلسفی کرد و از این طریق نه تنها به پیشرفت علم کلام کمک کرد بلکه توانست فلسفه را نیز از انزوا و مهجوری خارج کند.
با توجه به آنچه تا کنون در اینجا ذکر شد می‌توان گفت خواجه نصیرالدین طوسی با پیراستن علم کلام از جنبه‌های جدلی و سفسطی نه تنها به شکوفایی و گسترش آن کمک کرد بلکه زمینه‌ای فراهم ساخت که چند حوزۀ فلسفی در آن به منصه ظهور و بروز برسد. اگر خواجه نصیرالدین طوسی این زمینه را برای پیدایش فلسفه فراهم نمی‌آورد معلوم نبود کسانی مانند صدرالدین و غیاث‌الدین دشتکی و محقق دوانی در حوزۀ شیراز و اشخاصی مانند میرداماد و ملاصدرا در حوزۀ اصفهان بتوانند در صحنه اجتماع ظاهر و آشکار شوند.»
این کتاب به قلم غلامحسین ابراهیمی دینانی مشتمل بر شانزده فصل و مقدمه‌ای مفصل است که عناوین فصول آن به این ترتیب است:
فصل اول: ماجرای برخورد نحو عربی و کلام اشعری با منطق و فلسفه
فصل دوم: حوزۀ زبان و قلمرو عقل
فصل سوم: اندیشۀ اشاعره و جایگاه آن در جهان اسلام
فصل چهارم: حبّ دانایی اصل فلسفه و آغاز راه فضیلت است
فصل پنجم: خواجه نصیرالدین طوسی در سنگر دفاع از فلسفه
فصل ششم: کوشش برای ویران کردن و تلاش برای ساختن
فصل هفتم: عالم آگاهی و جنبش اندیشه در نخستین گام
فصل هشتم: نقطۀ آغاز در پیدایش نظر
فصل نهم: چیستی و چگونگی فکر و نظر
فصل دهم: نگاه عقل از جایگاه ناکجا
فصل یازدهم: بلاغت و حکمت در آثار حکیم طوس
فصل دوازدهم: شیوه‌ای پسندیده در راه رشد اندیشه
فصل سیزدهم: نگاه نو و سخن تازه
فصل چهاردهم: هماهنگی شهود و اندیشه در یک گفتگوی شکوهمند
فصل پانزدهم: حکمت عملی در نظر حکیم طوس
فصل شانزدهم: تاویل در اندیشه خواجه نصیرالدین طوسی